نویسندگان: سبا حاج‌جعفر، زهرا نقشبند
در آموزش تعاملی دانش‌آموزان نقش فعال در فرآیند آموختن دارند و دریافت‌کننده منفعل دانش نیستند. راه‌های زیادی برای درگیرکردن دانش‌آموز در فرآیند آموزش وجود دارد که اغلب یا از طریق تعامل دانش‌آموزان با یکدیگر، یا از طریق تعامل دانش‌آموز و معلم و یا تعامل دانش‌آموز با محتوای درس ممکن میشود. بدیهی است که موانع و چالش‌های بسیاری در برابر اجرای یک کلاس تعاملی در آموزش مجازی وجود دارد. بسیاری از این موانع را باید پذیرفت و سطح انتظار ازکیفیت آموزش و حجم محتوای درسی را برای آرامش بیشتر دانش‌آموز و معلم پایین‌تر در نظر گرفت.
با این وجود راه‌هایی وجود دارد که میتواند تا حد زیادی کیفیت آموزش مجازی را بالا ببرد و حتی دانش‌آموزان را در فرآیند آموختن خودکفا کند. به طور کلی برای داشتن یک کلاس تعاملی در فضای مجازی نیازی نیست تا تمام امکان‌های نامحدود تکنولوژی را یاد بگیریم، کافی است تا خودمان و دانش‌آموزانمان یک یا دو ابزار اینترنتی را به طور کامل بلد باشیم و بتوانیم از آن حداکثر استفاده را بکنیم. در اینجا تلاش کرده‌ایم تا راه‌هایی را که خودمان استفاده کرده‌ایم و نتیجه مطلوب گرفته‌ایم، یا متخصصانِ این حوزه پیشنهاد داده‌اند، با شما به اشتراک بگذاریم.
شروع کلاس
یک شروع خوب معمولا میتواند کلاس را تا پایان آن به خوبی پیش ببرد. پیشنهاد میکنیم در ابتدای کلاس آنلاین، بچه‌ها را در جریان روند کلی و هدف آن جلسه قرار دهید. با این کار به آن‌ها کمک می‌کنید تا در صورت قطع شدن اینترنت یا پرت شدن حواسشان به راحتی به کلاس برگردند و با روند کلاس بیگانه نباشند. اگر میل همراهی را در ابتدای کلاس در بچه‌ها برانگیزید، امکان اینکه بخواهند سهم بیشتری در کلاس داشته باشند بیشتر است. این تمایل میتواند از راه‌های مختلفی ایجاد شود. در ادامه برخس از آن‌ها را بررسی میکنیم.
- می‌توانید کلاس را با یک پرسش یا مسئله که مربوط به زیست روزمره بچه‌ها باشد آغاز کنید، پرسش آغازین خوب معمولا پاسخ یکسان و از پیش تعیین‌شده‌ای ندارد. پرسش میتواند ابراز مخالفت یا موافقت با یک گزاره باشد: «به نظر من بهتر است یک نفر درگروه در تمام موارد تصمیم بگیرد تا اینکه همه‌ی اعضا در تصمیم‌گیری دخیل باشند». همچنین می‌توانید از بچه‌ها بخواهید تا هدف یک مبحث یا فعالیت را حدس بزنند.
- می‌توانید کلاس را با یک ویدئو، یک موزیک، یک داستان کوتاه، یک خاطره ، سکانسی از یک فیلم یا یک تصویر آغاز کنید.
- کلاس را می‌توانید با یک نظرسنجی یا پرسشنامه آغاز کنید. در این صورت همزمان پاسخ‌های بچه‌ها را به آن‌ها نشان دهید، قطعا واکنش‌های جالبی به پاسخ‌های هم نشان می‌دهند.
- همچنین کلاس را میتواند با یک بازی ساده که بتواند به موضوع درس شما متصل شود شروع کنید. (نمونه‌هایی از بازی‌های یخ‌شکن برای شروع کلاس)
راه‌هایی برای مشارکتی‌کردن فرآیند کلاس
بارش فکری
یک پرسش طرح کنید و از بچه‌ها بخواهید نظر خود را به شکل شفاهی بگویند و شما همزمان پاسخ‌ها را بنویسید، یا جدولی در گوگل‌داک[۱] طراحی کنید تا خود بچه‌ها نظراتشان را همزمان مکتوب کنند. نمونه‌ای از جدول بارش فکری در طول کلاس با شما به اشتراک گذاشته شده است: (نمونه جدول بحث کلاسی)
پاورپوینت جمعی
با گوگل‌اسلاید[۲] می‌توانید در طول کلاس یک پاورپوینت جمعی درست کنید. می‌توانید برای هرکس یک موضوع و سوال تعیین کنید تا در مدت محدود برای آن محتوا و اطلاعات تولید کند و یک اسلاید بسازد. سوال میتواند در پایان تدریس شما طرح شود و از بچه‌ها بخواهید از آنچه آموخته‌اند یک اسلاید درست کنند؛ یا میتواند سؤال آغازین شما باشد و به بچه‌ها زمان محدودی برای مطالعه و جمع‌آوری مطلب دهید. (لینک یک نمونه پاورپوینت جمعی – اسلاید ۵ و ۶ را ببینید)
تخته اشتراکی
احتمالا در یک کلاس آنلاین تمام بچه‌ها نمی‌توانند به شکل شفاهی مشارکت کنند. برای صرفه‌جویی در زمان و جلب مشارکت حداکثری می‌توانید از جم‌بورد[۳] گوگل برای جمع آوری نظرات بچه‌ها استفاده کنید. مثلا در «استیکی نوت» احساس خود را درباره یک مسئله در قالب جمله یا کلمه بنویسند، موافقت یا مخالفت خود را با موضوعی اعلام کنند، یا نظرشان را درباره پاسخ یک همکلاسی در استیکی نوت با رنگ دیگری بنویسند. (نمونه جمع‌آوری نظرات بچه‌ها درباره مسئولیت اجتماعی)
مسابقه و رقابت
جلب مشارکت بچه‌ها در کلاس مجازی بسیار دشوار است و گاهی لازم است بین بچه‌ها رقابت‌های سالم و مثبت ایجاد کنید تا انگیزه مشارکت پیدا کنند. مثلا برای اولین مشارکت‌کننده، منصفانه‌ترین نقد به یک ارائه، کسی که بتواند بهترین توضیح را به بقیه درباره یک مسئله بدهد، کسی که ایده‌ای برای شاد کردن کلاس داشته باشد و… امتیاز یا جایزه تعیین کنید. این جایزه میتواند سپردن بخشی از اداره کلاس مجازی به آن‌ها باشد یا میتواند فرصت اضافی برای پخش یک آهنگ یا کلیپ طنز در کلاس باشد. در این لینک می‌توانید ایده‌هایی برای تعیین جایزه در کلاس مجازی پیدا کنید.
چک‌باکس سؤال
در ابتدا یا انتهای کلاس برای بچه‌ها چک باکس سؤال در نظر بگیرید. تعدادی سؤال آماده کنید و از بچه‌ها بخواهید سؤالاتی که جوابشان را می‌دانند علامت بزنند (می‌توانید از گوگل‌فرم[۴] یا پرس‌لاین[۵] برای این کار استفاده کنید). این میتواند مسیر آینده کلاس شما را مشخص کند و همچنین به بچه‌ها فرصت می‌دهد آموخته‌های خود را ارزیابی کنند.
شناسایی مواضع مخالف
ورود به بحث از نظرگاه شخصی بچه‌ها یکی از بهترین راه‌ها برای شروع یک کلاس مشارکتی است. اگر درباره موضوعی، مواضع مخالف میان بچه‌ها شناسایی کنید گام اساسی در مشارکتی‌شدن کلاس برداشته‌اید؛ مثلا می‌توانید کلاس را با یک گزاره آغاز کنید و بچه‌ها در چت باکس موافق یا مخالف بودن خود را با گزاره مشخص کنند. بعد از میان موافقان و مخالفان کسانی را انتخاب کنید تا دلایلشان را اعلام کنند. این موافقت یا مخالفت حتی میتواند درباره پاسخ یک مسئله ریاضی باشد. از این ابزار در روال عادی کلاس نیز می‌توانید استفاده کنید؛ مثلا بعد از اینکه دانش‌آموزی اظهار نظری کرد از بچه‌ها بپرسید «چه کسانی با حرف او موافقند؟».
مواجهه احساسی
گاهی بچه‌ها به سختی می‌توانند نظر یا ایده‌ای درباره موضوع کلاس شما طرح کنند، به ویژه در کلاس مجازی که شرایط میان آن‌ها فاصله ایجاد کرده است. در این مواقع از احساسات آن‌ها کمک بگیرید. ممکن است بچه‌ها درباره موضوعی نظر نداشته باشند، اما قطعا احساسات متفاوتی دارند. احساسات متفاوت آن‌ها مثل خشم، نفرت، بدبینی، خوشبینی، بی‌تفاوتی و… را بهانه ورود به بحث قرار دهید. «نسبت به این تصویر چه احساسی داری؟ اولین چیزی که به ذهنت می‌آید چیست؟ به نظرت این سؤال سخت است یا آسان؟ دوست داری درباره کدام بخش این موضوع بیشتر بدانی؟…»
ارائه کلاسی
بسیاری از معلم‌ها مباحث درسی خود را بین بچه‌ها تقسیم می‌کنند و از هر فرد یا گروه می‌خواهند مبحث خاصی را دقیق مطالعه کند و در کلاس ارائه دهد. چالش اغلب این ارائه‌ها این است که دانش‌آموزان دیگر عموما به ارائه توجه نمی‌کنند. برای حل کردن این چالش بهتر است برای یک ارائه خوب معیارهایی تعیین کنید. سپس باقی دانش‌آموزان را به عنوان داور در نظر بگیرید و از آن‌ها بخواهید طبق معیارهای مختلف به گروه ارائه‌‌دهنده امتیاز دهند. (نمونه پرسشنامه ارزیابی ارائه کلاسی)
طراحی فعالیت‌های گروهی
بعضی پلتفرم‌های آنلاین امکان گروه‌بندی دانش‌آموزان را دارند. با این حال به دلیل زیاد بودن حجم اینترنت مصرفی بسیاری ترجیح می‌دهند از این امکان استفاده نکنند. راه‌های کم‌هزینه‌تر و مطمئن‌تری هم برای انجام کار گروهی در آموزش مجازی وجود دارد:
۱. جفت‌کردن بچه‌ها: اکثر پلتفرم‌ها امکان چت خصوصی دارند، بنابراین می‌توانید بچه‌ها را جفت کنید تا در چت باکس خصوصی درباره موضوعی بحث کنند یا مسئله‌ای را حل کنند و در پایان نتیجه بحث یا پاسخ سؤال را در کلاس اعلام کنند.
۲. کارگروهی پیش یا پس از کلاس: راه‌های بسیاری برای تعامل بچه‌ها به شکل گروهی در بیرون از کلاس وجود دارد، می‌توانید آن‌ها را برای تکلیف، پروژه، امتحان یا هر طرح دیگری به روش‌های زیر گروه‌بندی کنید و از آن‌ها خروجی جمعی بخواهید. در ادامه برخی از این راه‌کارها را بررسی میکنیم.
- کارگروهی از طریق لینک اشتراکی گوگل‌داک تخته اشتراکی، یا گوگل اسلاید: یک لینک بسازید و با ایمیل به تعداد محدودی از بچه‌ها دسترسی دهید تا از طریق آن با هم در ارتباط باشند، می‌توانید جدولی برایشان طراحی کنید تا اشتراکی حل کنند یا نقشه‌ای را تکمیل کنند. توجه داشته باشید قبل از استفاده از تمام امکانات گوگل باید از دانش‌آموزانتان بخواهید تا برای خود جیمیل[۶] بسازند. (از این شیوه می‌توانید در طول کلاس نیز استفاده کنید)
- ساختن گروه واتسپی[۷] مجزا: بسته به هدف گروه بچه‌ها بتوانند با هم تماس تصویری، اشتراک فایل یا ارسال صوت داشته باشند.
- گروه ایمیلی: اگر ایمیل را راحت‌ترین راه دسترسی تشخیص دادید، می‌توانید یک گروه ایمیلی بسازید تا بچه‌ها از طریق آن با هم در ارتباط باشند و حتی چت کنند.
نکته: اگر نگران سوء استفاده از لینک‌ها اشتراکی یا ورود محتوای نامناسب در آن‌ها هستید از طریق ایمیل به دانش‌آموزانتان دسترسی دهید. در این صورت نویسنده هر محتوایی قابل شناسایی است و لازم نیست نگران این باشید که لینک برای افراد غریبه ارسال شود.
برای اطلاعات بیشتر درباره کارگروهی در آموزش مجازی به این لینک مراجعه کنید.
تکلیف یا امتحان مشارکتی
ممکن است شما امکان جمع‌کردن دانش‌آموزان در یک زمان مشخص را نداشته باشید یا زمان و فضای کلاس آن‌قدر محدود باشد که نتوانید از راه‌های زیادی برای مشارکتی‌شدنِ کلاس استفاده کنید. در این شرایط پیشنهاد میکنیم مشارکت را به قبل یا بعد از کلاس خود منتقل کنید. شما می‌توانید فرآیند آموزش را پیش یا پس از کلاس طی کنید و از فرصت کلاس برای طرح مسئله، تبادل اطلاعات، رفع اشکال، انتقال تجربه، پالایش اطلاعات و غیره استفاده کنید. در ادامه راه‌هایی برای تعامل دانش‌آموزان با هم و با محتوا در بیرون از کلاس پیشنهاد میشود.
ساخت وبلاگ
برای درس‌هایی مانند ادبیات، تاریخ، اجتماعی، جغرافی و حتی زبان انگلیسی، ساخت وبلاگ برای کلاس میتواند راه مناسبی برای جلب مشارکت دانش‌آموزان باشد. یک وبلاگ بسازید و در نوشته‌ای یک ادعا، یک داستان، یک تصمیم تاریخی یا نوع مواجهه با یک بحران زیست محیطی را طرح کنید. از یکی از بچه‌ها بخواهید نظرش را در زیر پست شما مکتوب کند. تکلیف باقی بچه‌ها این باشد که هر کس نظرش را درباره نظر نفر قبل بنویسد. 
تصحیح تکالیف به شکل تعاملی
می‌توانید سؤالات تکلیف یا کاربرگ خود را در گوگل فرم تنظیم کنید. خروجی پاسخ‌ها را در اختیار همه بچه‌ها قرار دهید و از آن‌ها بخواهید تا هر کس تکلیف یک نفر دیگر را تصحیح کند یا برای آن نظر ثبت کند. مثلا فایل اکسل تکالیف را با بچه‌ها به اشتراک بگذارید و از بچه‌ها بخواهید روی تکلیف نفر قبل یا بعد از خود در ستون اکسل نظر بنویسند.
تهیه کاربرگ
اگر از فیلم یا ویدئوی آموزشی یا هر محتوای سمعی و بصری دیگری استفاده می‌کنید، پیشنهاد میشود برای آن کاربرگ تهیه کنید. از دقایقی که برایتان مهم است حتما سؤال طرح کنید و از بچه‌ها نکاتی که توجهشان را جلب کرده است بپرسید.
مناظره مخفی
اگر در طول کلاس امکان ایجاد فضای مناظره یا گفتگو ندارید برای بچه‌ها مناظره مخفی ترتیب دهید. به این ترتیب که ابتدا متن، گزاره یا ادعایی را برای بچه‌ها ارسال کنید و از آن‌ها بخواهید موافقت یا مخالفت خود را با آن اعلام کنند. سپس به مخالفان استدلال موافق آن ادعا و به موافقان استدلال‌های مخالف آن ادعا را ارائه دهید. از آن‌ها بخواهید پاسخ آن استدلال ها را در قالب مکتوب یا فایل صوتی ارائه دهند. (نمونه یک مناظره مخفی)
پایان کلاس
کلاس‌های آنلاین همواره خطر تمام نشدن دارند. ایده‌هایی داشته باشید که بتوانید با آن کلاس را پایان دهید و معنادار کنید. پایان کلاس را هدف اصلی شما از آن جلسه تعیین می‌کند. گاهی احساس می‌کنید کلاس خوبی نداشته‌اید یا به هدف خود نرسیده‌اید؛ اما این به هیچ وجه به معنی بی ارزش بودن آن کلاس نیست. می‌توانید به آن کلاس معنای دیگری دهید؛ مثلا در پایان آن جلسه بازاندیشی برگزار کنید و نقطه ضعف آن را شناسایی کنید و هدف خود را در روند کلاس کوچکتر کنید. راه‌کارهایی برای پایان‌بندی کلاس را بررسی میکنیم.
بازاندیشی
در انتهای یک مبحث (به شکل ماهانه یا هفتگی) جلسه بازاندیشی برگزار کنید. در جلسه بازاندیشی از بچه‌ها بخواهید خود و شما و روندکلاس را ارزیابی کنند. «بهترین و بدترین عملکرد را در چه بخش‌هایی داشته‌اند؟ کلاس در چه بخش‌هایی موفق و در چه بخش‌هایی ناموفق بوده است؟ با چه تغییراتی می‌توانست بهتر شود؟…»
ارزشیابی
ارزیابی از مهمترین دشواری‌های آموزش مجازی است. چگونه متوجه شویم که دانش‌آموزان اصلاً چیزی یادگرفتهاند؟ چگونه در حالی که نمی‌توانیم ارتباط چهره به چهره داشته باشیم از رابطه آن‌ها با محتوا، یکدیگر و خودمان باخبر شویم؟ چگونه با وجود تمام مشکلات دسترسی و حضور در کلاس آن‌ها را به شکل منصفانه‌ای ارزیابی کنیم؟ می‌توانید در انتهای کلاس‌ها برای دانش‌آموزان «بلیط خروج» در نظر بگیرید. بلیط خروج نوشتن یا گفتن چیزی است که آن‌ها در طول کلاس یادگرفتهاند (حتی یک نکته غیردرسی). به بچه‌ها یک دقیقه فرصت دهید تا درباره چیزی که یادگرفتهاند تأمل کنند و سپس از آن‌ها بخواهید یک نکته‌ای که یادگرفتهاند را مکتوب یا شفاهی ارائه دهند.
خروجی
خروجی یک کلاس مشارکتی معمولا به گونه‌ای است که دانش‌آموزان با آن احساس بیگانگی نمی‌کنند و می‌توانند سهم خود را در آن تشخیص دهند. هر چقدر دانش‌آموز بیشتر احساس اثرگذاری در روند کلاس داشته باشد، انگیزه او برای مشارکت‌های بعدی بیشتر است. برای اینکه سهم بچه‌ها در روند کلاس را برجسته کنید راه‌های زیر را پیشنهاد میکنیم:
- پادکست: می‌توانید صدای بچه‌ها را در طول کلاس (یا با فایل‌های صوتی ارسالی) ضبط و ذخیره کنید و از آن‌ها پادکست درست کنید. (می‌توانید از خودشان برای ساختن پادکست کمک بگیرید.)
- خروجی گرفتن از بحثهای کلاسی: در بحثهای گروهی حتما حرف‌های بچه‌ها را به اختصار مکتوب کنید و خروجی بحث کلاسی را دسته‌بندی و پالایش کنید و در اختیار آن‌ها قرار دهید تا بدانند حرف‌های آن‌ها ارزشمند است و بحث کلاسی اتلاف وقت نیست. گاهی بچه‌ها از خروجی حرف‌هایشان شگفت‌زده می‌شوند.
- آرشیو کردن: کارهای بچه‌ها مثل پاورپوینت، انشا، و یا تکلیف را در محیطی اشتراکی مثل گوگل‌درایو[۸]، موودل[۹] یا دراپ‌باکس[۱۰] ثبت کنید و گاهی به آن‌ها ارجاع دهید.
[۱] https://docs.google.com
[۲] https://docs.google.com/presentation
[۳] https://jamboard.google.com/
[۴] https://www.google.com/forms/
[۵] https://porsline.ir/
[۶] Gmail
[۷] https://web.whatsapp.com/
[۸] https://drive.google.com/drive/
[۹] https://moodle.org/
[۱۰] https://www.dropbox.com/
